فاكتورهاي انساني در ايمني برق

آقايان دكتر محمد فام ، محمد ياري و رضا شهيدي

چكيده مقاله : با توجه به بحرانيت صنعت برق ، رعايت اصول ايمني در اين صنعت يك مسئله ضروري مي باشد. در اين ميان نقش اين بخش از صنعت در مواجهه با عوامل زيان آور محيطي و همچنين حوادث مرتبط بسيار حياتي است به همين دليل رعايت اصول علم فاكتورهاي انساني در اين صنعت بسيار حائز اهميت مي باشد. در همين راستا در مقاله حاضر سعي شده است كه مهمترين اصول علم ارگونومي در صنعت برق مورد بررسي قرار گيرد ضمناً به عواملي كه منجر به حوادث مي گردد شامل بي توجهي افراد، عدم منابع تجهيزات كافي، عدم فاصله مناسب و ايمن در منابع خطرزا ، شوك الكتريكي و .... تشريح مي گردد. بديهي است توجه به اصول ياد شده و پياده سازي دقيق و كاربردي آنها در صنعت برق مي تواند در كنار كاهش حوادث و بيماري هاي شغلي به ارتقاء سلامت بهره وري نيز بيانجامد
.

كليد واژه : ايمني ، برق ، فاكتورهاي انساني

مقدمه : با توجه به اينكه اصطلاح فاكتورهاي انساني به توانايي ها و محدوديت ها و ديگر خصوصيات محيط كار انساني اشاره مي كند با توجه به نكاتي كه اشاره مي شود خطرات و حوادث برقي را مورد تجزيه و تحليل قرار داد، چرا كه انسان علاوه بر توانائيها و محدوديت هاي ذاتي خود تحت تأثير عوامل محيطي مثل صدا ، ارتعاش ، نورپرتوها و .... نيز قرار مي گيرد كه باعث كاهش دقت در انجام وظيفه شده و در نهايت منجر به حوادث در محيط هاي گوناگون شغلي مي شود. يكي از خصوصيات انسان تفكر است. باورها چگونگي تفكر افراد در باره ايمني برق را متأثر مي سازد زيرا باورها در ادراك افراد مؤثر بوده و تجارب افراد در محيط هاي خاص متأثر از چگونگي تشخيص اطلاعات است. اين باورها عموماً نشات گرفته از اطلاعاتي است كه افراد از طريق احساسات خود از قبيل چيزهايي كه مي بيند و مي شنود اظهار مي نمايد. نظريات ذيل نمونه اي از اين باورهاست كه تأثير مستقيم بر اجراي ايمني برق دارد :
(1)من دارای تجربه هستم لذا صدمه نمی بینم:
عده ای معتقدند که افرادی باید حادثه ببینند تا برایشان تجربه گردد آنها به این داده آماری استناد می کنند که اکثر حوادث اتفاق افتاده بین سنین 25-40 سالگی می باشد و این بی اطلاعی و عدم آگاهی افراد و همچنین احساست فردی مثل غرور می باشد که می تواند در بین سنین مذکور حادثه آفرین باشد . عواملی که می توان در این خصوص به آنها اشاره نمود ذیلا" ذکر می گردد.
الف- نوع کار و وظایفی که افراد در کار برقی بعهده دارند
ب - نیاز های فرد برای پیشگیری
ج -تجهیزات و تدابیر ( نیروی انسانی ، وسایل و ....)
(2)حوادث برقی در اثر بی توجهی افراد :
بسیاری عقیده دارند که اگر افراد شاغل توجه کامل و دقت کافی در نوع وظیفه ای که به آنها محول شده است نداشته باشند طبیعتا" منجر به حادثه برقی خواهد شد ، معتقدین به این نظر برآنند که بی توجهی افراد ، حواس پرتی، نداشتن تفکر و اندیشه و یا خواب آلودگی یا حتی پریشانحالی می تواند حادثه ساز شده و سطح ایمنی محیط را کاهش دهد . حتی این موارد مشمول افرادیکه دوره های تخصصی در زمینه های برق دیده اند یعنی تکنسین های برق و مهندسین می شود چرا که تمرکز آنها درموارد مذکور کاهش پیدا کرده و ناخواسته بستر یکسری حوادث در محیط کاررا فراهم می کنند.
لازم به ذکر است که حوادث تنها در اثر عوامل ذکر شده اتفاق نمی افتد بلکه بایستی عوامل مختلفی دست به دست هم داده و حادثه را ایجاد کنند .
می توان گفت برای بروز یک حادثه نیاز به یک سناریو می باشد که عوامل مختلف آماده بوده ،همزمان باهم ویا پشت سر هم می آیند ( شبه حادثه در واقع در اثر سناریوی ناقص یک حادثه بوجود می آید) .
(3)تا وقتی با منابع الکتریکی تماس نداشته باشم دچار برق گرفتگی نمی شوم:
این باور بطور کامل صحیح نیست زیرا برای برق گرفتگی فقط تماس مکانیکی لازم نیست بلکه سیم های مسی بکار رفته در وسایل الکتریکی اگر کاملا" ایزوله نباشند افراد احتمالا" دراستفاده ازاین وسایل دچار برق گرفتگی خواهند شد.
وضعیت جسمانی افراد از قبیل قد،ابعاد بدن ووضعیت بدنی افراد و موقعیت جغرافیایی می تواند در این زمینه نقش داشته باشد . برای مثال میزان مقاومت بدن افراد نسبت به هدایت برق متفاوت می باشد و حساسیت افراد نیز متفاوت است از طرفی هر چه مقاومت بدن در مقابل عبور جریان برق کمتر باشد فرد مورد نظر نسبت به بقیه افراد آسانتر دچار برق گرفتگی خواهد شد.
(4)تا وقتی در فاصله ایمن قرار دارم بخوبی کارهایم را انجام می دهم :
ایجاد فاصله بین تجهیزات برقی که حامل جریان برق هستند با اعضاء مختلف بدن خصوصا" دست افراد می تواند یک حاشیه امنیت مطلوب ایجاد کند زیرا این ایجاد فاصله راهکاری مناسب است که می تواند میزان تماس افراد را با وسائل و تجهیزات برقی به میزان قابل توجهی کاهش داده و از عوامل زیان آور محیط کار از قبیل تابش( گرما –UV – IR) وحتی صدا فاصله گرفته و میزان مواجهه را به حداقل برساند . این ایجاد فاصله کافی می تواند از بستن کمربند ایمنی گرفته تا تدابیر مهندسی پیشرفته باشد.
(5)تإخیر در جرقه فقط باعث پوسیدگی قسمتهای متحرک سیستم می شود:
عده ای بر این باورند که سیستم ایمنی نصب شده که با جرقه زدن باعث از کار افتادن قسمتهای چرخنده سیستم است فقط باعث پوسیدگی و استهلاک قسمتهای چرخنده یک سیستم نمی شود بلکه این استهلاک به همه قسمتهای سیستم مربوط می شود .
زیرا یک سیستم برقی بسیار پیچیده است ، لذا استفاده از دستکشهای حفاظتی و لباس حفاظتی مناسب و سپر های حفاظتی برای حفظ چشم و حتی کف پوشهای حفاظتی برای ایمنی محیط بسیار مناسب به نظر می رسد.
(6)جرقه (تخلیه الکتریکی) نمی تواند مرا دچار برق گرفتگی کند:
وقتی که یک خطرشناسایی نشده است راههای مقابله با آن نیز ناشناخته می ماند. اساس این باورنادرست نیز ناشناخته است. عموم افراد فکر میِ کنند که برق زدگی فقط خطرات حرارتی را در پی دارد . به هر حال در مرحه نصب و راه اندازی تجهیزات نیز قابلیت ایجاد برق زدگی که منجر به شوک شود وجود دارد. دیگر انرژیهای رها شده می تواند شامل نور- مادون قرمز و ماورای بنفش همراه با حرارت باشد.هر فرد درگیر برای جلوگیری از خطرات برق زدگی و انرژیهای همراهش باید به وسائل حفاظتی مثل محافظ صورت برای جلوگیری از نور مادون قرمز و وسایل ایزوله کننده برقی و دستکش ( برای جلوگیری از شوک الکتریکی) و لباسهای حفاظتی (حفاظت از حرارت ) مجهز گرد.
فاکتورهای انسانی:
الف: بینایی
تحقیقات نشان میدهد حدود 80% از اطلاعات دریافتی انسان توسط حس بینایی صورت می گیرد. که در این میان فاکتوری بنام فاکتور حدت بینایی نقش مهمی را ایفا می کند . حدت بینایی افراد میزان توانایی بینایی افراد را تعیین مینماید بطوریکه زاویه دید هر فرد از فرمول ذیل قابل دستیابی است.
D/L 60(57.3)= زاویه دید
بطوریکه :
L: اندازه شیء (اندازه گیری شده بطریق عمود بر خط نوری)
D: فاصله چشم تا شیء مورد نظر
کاهش حدت بینایی باعث اختلالاتی در قدرت دید می شود یا بعبارتی دیکر باعث کاهش تشخیص یک شیء و کم شدن دید افراد می گردد.
حدت بینایی توسط پارامترهای زیر توصیف می شود
1- تعیین و شناسایی ( تصویر یک بعدی اشیاء)
2- شناسایی ثانویه تصاویر دو بعدی
3- تباین یا کنتراست ( جدا کردن و تفکیک اشیاء از یکدیگر)
4- تشخیص واقعی شیء: فرد اشیاء مورد نظر را کاملا": شناسایی نموده و آنرا کاملا" می بیند.
ب- فاکتورهای فیزیکی روی حدت بینایی فرد تإثیر گذارند و می توان به شرح ذیل به آنها اشاره نمود
1- درخشنگی
2- تباین
3- مدت مواجهه
4- رنگ شیئ و رنگ زمینه
کمترین حد آستانه دید برای تشخیص اشیاء حدود6-10 ( بعبارتی دیگر 1 میکرو لامبرت است)، البته قدرت دید افراد با ارتعاش و کمبود اکسیژن و متحرک بودن اشیاء بطور قابل ملاحظه ای کاهش می یابد. پیشنهاد می گردد جهت افزایش دید افرادی که در صنعت برق کارمی کنند با افزایش و ارتقاء بهداشت محیط کار و با استفاده از وسایل حفاظتی مناسب این امر محقق گردد.
ج- شنوایی
صوت برای شنیده شدن ، نیاز به یک محیط مادی جهت انتقال انرژی صوتی دارد زیراانتقال انرژی صوتی از طریق ارتعاش مولکولهای هواصورت می گیرد.و برای شنیدن فرکانسهای بین 1000 تا 5000 هرتز برای افراد طبیعی حدود 20میکروپاسکال یا بعبارتی PSI 9-10×2.9 می باشد . عواملی که در قدرت شنوایی افراد موثر می باشند بقرار ذیل است
1- سن افراد 2- تاریخچه صنعتی افراد 3- استفاده از گوشیهای حفاظتی 4- فرکانس صوتی 5- مدت زمان مواجهه 6- پهنای باند 7- حساسیت افراد
کار کردن با برق معمولا" چه در خارج و چه در داخل کارگاهها با یکسری از صداها محیطی همراه است . برای افرادی که کاملا" توانایی برقراری ارتباط با دیگران را ندارند وضعیت ایمنی را به خطر می اندازد زیرا وقتی که 2 یا 3 نفر با هم کار می کنند برای انجام وظایف خود در زمینه های الکتریکی بایستی باهم هماهنگ شوند تا اینکه از نظر شنوایی ارتباط با یکدیگر مشکلی با هم نداشته باشند
در محیط هایی که امکان شنیدن یا صحبت کردن با یکدیگر وجود ندارد . برای انتقال پیامهای فوری یا برچسبهای ایمنی و .... لازم است از سیگنالهای بصری استفاده شود.
زمان واکنش :Reaction Times
تحقیقات بدست آمده نشانگر این واقعیت است که انتخاب کلمه در ارتباط بین صحبت و فکر کردن نقش بسزایی داردچرا که واکنشها بایستی برای پاسخ به اطلاعات دریافتی فوری بوده و این بحث بعنوان یک فاکتور انسانی مود مطالعه قرار گرفته است. مدت زمان واکنش افراد در آزمایشگاه و مکان طبیعی مورد مطالعه قرار گرفته و این نتیجه بدست آمده که این مدت زمان در بین افراد متفاوت است لازم به توضیح است که عواملی چون گرمازدگی ، تهوع و کار کردن درشرایط سخت مثل معادن و زیر دریاها و داشتن مشکلات روانی در بالا و پایین بودن زمان واکنش تإثیر گذاراست. ذکر این نکته لازم است که زمان واکنش افراد مراحل ذیل را طی میکند
1- کلمه نوشته شده حدود 8/1 ثانیه طول می کشد تادر ذهن خواننده نقش ببندد.
2- کلمات گفته شده حدود 5/1 ثانیه قبل از اینکه گوینده تلفظ کلمه را تمام کند در ذهن شنوده دریافت می شود.
3- مغز انسان حدود 4/1ثانیه برای یافتن کلمه مناسب جهت نامیدن یک موضوع و4/1 ثانیه جهت ادا کردن آن طول می کشد
فیزیولوژیستها طی مطالعات زیادی به نتایج ذیل رسیده اند.
- میانگین زمان عکس العمل فیزیکی در افراد سالم بیشتر از 6/0 ثانیه است.
- میانگین زمان پاسخ غیر حرکتی در افراد سالمی که از آنها خواسته شده تا برای کلمه ای که می بینند فعل مناسب ادا کنند بیش از 05/1 ثانیه طول می کشد.
نتیجه گیری:
پاسخ دادن به محرکهای فیزیکی در افراد مختلف 3 مرحله را طی می کند
1-احساس یک تحریک
2- پردازش اطلاعات دریافت شده
3- پاسخ عملی به تحریک
نتیجه دیگری که می توان گرفت اینست که میزان سن افراد نسبت به واکنش در برابر تحریکات خارجی موثر بوده و با افزایش سن ( بالاخص بالای 60 سال افزایش یافته) و افرادی که سن آنها بین 15 تا 40 سال است زمان واکنش به محرکها بمراتب بهتر می باشد. فاکتورهای موثر در زمان واکنش افراد را می توان به شرح ذیل اشاره نمود:
1- خواب آلودگی 2- خستگی افراد 3- ساعات مختلف روز 4- موارد محیطی (صدا- نورو ......) 5- استفاده از دارو 6- مشکلات روانی 7- نوع تغذیه افراد
پیشنهادات:
1- مدیران صنایع برق لازم است اطلاعات کافی و کامل در مورد مسائل ایمنی و ارگونومی را کسب نموده و تمهیدات لازم را در بکارگیری تدابیر ایمنی فراهم نمایند.
2- سعی شود در محیط های صنعتی بویژه در صنایع برق از علامات ویژه استاندارد ایمنی به اقتضای محیط استفاده گردد.
3- فاکتور های انسانی که بعنوان عاملی مهم در ایجاد محیط سالم و امن محسوب می شود لازم است به پرسنل آموزش داده شود( تهیه پمفلت،فیلمهای آموزشی کوتاه و ....)
4- معاینات دوره ای افراد شاغل می تواند علاوه بر پی بردن به وضعیت سلامت آنها بطور غیرمستقیم سطح ایمنی را تا حد قابل توجهی افزایش دهد.
5- استخدام افراد با استعداد و باهوش.
6- استفاده از تجهیزات مدرن و پیشرفته الکتریکی جهت کاهش حوادث بمنظور ارتقاء سطح بهره وری.
7- انتقال تجارب بدست آمده توسط افراد مجرب به افراد جدیدالاستخدام.
8- استفاده از وسایل حفاظت فردی ( عینک،دستکش،کفشهای ایمنی، کمربند ایمنی ) باید فرهنگسازی شود .
9- ایجاد ارتباط دانشگاه و صنعت بمنظور تبادل آخرین یافته های علمی و پژوهشی .

1-new lexicons websters dictionary of the English language lexicon publications Inc newyaork 1989 P660
2-chapnis human factors in systems engineering jhon-wley& Inc newyork 1996 PP. 218-220
3-Ibid. P.228
4-- Ibid.P.186
5- To read more about reaction times. Seea.n. Bear r.e.Dorris and Ej. Kozinsky; respons times of nuclear plant operation: comparision of field and Simulator Data; in proceeding of the human Factoes society 26Th Annual Meeting;Santa monica; California; PP;669-763
6-S;pinker;Words and Ruls; perseus Books;New york 1999