آنچه از استاندارد بايد بدانيم

نويسنده: آرتين حبيب الهي

استاندارد و فرهنگ:

حساسيت افراد به استاندارد بودن محصولات مصرفي مي تواند به تدريج مصرف كالاي بدون استاندارد را در جامعه از بين ببرد. بدين ترتيب براي توسعه استاندارد هيچ ناظري بهتر از خود مردم نيست.

يكي از تفاوتهاي چشمگير افراد با يكديگر چگونگي برخورد آنها با مسايل اجتماعي و اقتصادي جامعه اي است كه در آن زندگي مي كنند. گروهي از آنها نسبت به مسائل و تحولات اجتماعي حساس بوده و در زمانيكه احساس كنند كاركرد يك پديده يا نهاد اجتماعي غيرطبيعي است در برابر آن واكنش نشان مي دهند.

گروهي ديگر در برخورد با مسايل و پديده هاي اجتماعي بي تفاوت هستند.

در جوامع كنوني كه مسايل اجتماعي و اقتصادي و فرهنگي در هم تنيده شده و نمي توان يك عامل را زيربناي عوامل ديگر تلقي كرد، نشان دادن حساسيت از سوي افراد جامعه در مقابل مسايل اجتماعي از درجه اهميت بالاتري برخوردار است. در شرايط كنوني جامعه كه روزانه هزاران نوع كالا در مقياس وسيع، توليد و به بازارهاي مصرف عرضه مي شوند، استاندارد كردن كالاها و خدمات جز با نظارت دقيق و مستمر مصرف كنندگان، موفقيت چنداني نخواهد داشت.

مصرف كنندگان مي بايست به اين باور برسند كه در قبال پرداخت هزينه، مي بايست كالاي استاندارد شده دريافت كنند هر چند تاثير حضور استاندارد به چشم نمي آيد اما اگر استاندارد را از صحنه زندگي حذف كنيم خواهيم ديد كه محصولات مختلف توليدي ديگر كيفيت سابق را نخواهد داشت و شايد در بعضي موارد به تهديدي براي سلامتي افراد تبديل شوند. با اين اوصاف مي بايست همواره استاندارد را به عنوان ضمانتي براي حفظ كيفيت محصولات و بالا بردن آن حفظ كنيم. بهبود كيفيت به عنوان يكي از اهداف استاندارد يك درخواست مستمر است و توليد كننده اي كه قصد رقابت و دستيابي به رضايت مشتري را دارد مي بايست همواره بهترين كالا را به مصرف كننده ارائه دهد.

رعايت استانداردهاي گوناگون بستگي به شرايط علمي- صنعتي هر جامعه دارد و با توجه به نيازهاي جامعه تجديد نظر در استانداردها ضروري به نظر مي رسد (رعايت اصل بهبود مستمر). براي نمونه، امكان دارد براي وضعيت بهتر نگارش، اشكال جديدي از ابزارهاي نگارش طراحي شود كه براي مردم كاربري بيشتري داشته باشد.

قوانين عمده براي تدوين استاندارد در تمامي كشورهاي توسعه يافته و توسعه نيافته يكسان است اما رعايت آن از سوي توليد كنندگان و مصرف كنندگان به عوامل متعددي بستگي دارد كه در زير به آنها مي پردازيم:

1- فرهنگ جامعه:

يكي از عوامل تاثيرگذار بر توليد كالاي استاندارد، به مسئله فرهنگ در جامعه بر مي گردد. در جوامعي كه فرهنگ استفاده از كالاهاي استاندارد نهادينه شده است توليد كننده مي داند كه بدون داشتن مهر استاندارد نمي تواند محصولات توليدي خود را در بازار بفروشد. در مقابل فقدان اين فرهنگ در جامعه موجب مي شود كه برخي كارخانه ها بدون توجه به مسئله استاندارد به توليد انبوه كالا بپردازند، بدون آنكه نگران فروش آن در بازار باشند.

2- توجه يا عدم توجه سازمان هاي

توليد كننده به قوانين استاندارد: براي مثال شامپو و ديگر محصولات بهداشتي از جمله كالاهايي هستند كه مي بايست قبل از توليد، مهر استاندارد داشته باشند، در حالي كه برخي از توليدكنندگان ايراني قبل از اخذ مهر استاندارد شروع به توليد اينگونه محصولات مي كنند. تعطيل كردن چنين كارخانه هايي كه با سرمايه ملي احداث مي شوند و دهها كارگر در آن كارمي كنند با مشكلات فراواني همچون بيكاري كارگران و اتلاف سرمايه ملي همراه خواهد بود. در حالي كه اگر توليد كنندگان قبل از توليد انبوه، داراي مجوز مهر استاندارد شوند هيچكدام از مشكلات بعدي به وجود نخواهد آمد. طبق قانون اگر كالايي مشمول استاندارد اجباري باشد، هيچ كارگاهي بدون تاييد موسسه استاندارد حق توليد آن كالا را ندارد.

هر چند اين اجبار در مورد استانداردهاي بين المللي (ISC) صدق نمي كند با اين حال، داشتن گواهي نامه استاندارد سري ايزو (نمونه سري9000) براي توليد كنندگاني كه داراي صادرات كالا هستند يك ضرورت است. از طرفي در حال حاضر موضوع تجارت جهاني (گات) مطرح است. كشورهاي عضو اين اتحاديه درصدد هستند با وضع قوانيني، توليد كالاها را مشروط بر داشتن استانداردهاي جهاني كنند تا واحدهايي كه فاقد استانداردهاي ايزو9000 هستند نتوانند كالاهاي خود را توزيع كنند.

بي ترديد برنامه ريزي، پژوهش و نياز سنجي به همراه آموزش هاي اوليه، مهمترين نقش را براي ايجاد تفكر استانداردهاي جهاني ايفا مي كند.

در حال حاضر و همزمان با رشد صنعتي و اقتصادي در ايران، مديران مراكز توليدي در تلاشند تا همگام با دنياي صنعتي، توليدات خود را همراه با استانداردهاي روز در بازار عرضه كنند.

با اجراي استانداردهاي كنترل كيفيت در كارخانه هاي ايران مي توان به مصرف كنندگان كالا در داخل و يا خارج از كشور اين اطمينان را داد كه توليد كالا به مبناي روش مدون و مكتوب جهاني صورت مي گيرد و كيفيت پاياني آن در سطح بين المللي يكسان خواهد بود. گسترش روابط تجاري شركت هاي توليد كننده ايراني با جهان خارج ايجاب مي كند كه در مرزهاي داخلي خود محصور نمانيم. براي ورود به عرصه تجارت جهاني بايد مقررات بين المللي را رعايت كنيم. استانداردهاي ايزو بخشي از مقررات بين المللي است.

آشنايي با بعضي جنبه هاي استاندارد:

هيچكس به درستي نمي داند اولين كالايي كه بين دو طايفه از دو مليت مختلف مبادله شد چه بوده است. ولي مي توان حدس زد كه اولين كالاي مبادله شده مربوط به گروه خوراكي ها بوده است به اين دليل كه تا مدت هاي مديد شاخص ارزش گذاري بر توليدات و محصولات بشر، يك ماده غذايي بوده كه نقش پول را نيز ايفا مي كرده است. بنابراين به احتمال قوي اولين نگراني كه در مورد داد و ستد كالا وجود داشته نگراني در مورد كميت و مقدار كالاي مبادله شده بوده است. به طور كلي كيفيت گرايي مرحله اي است كه پس از تامين نيازهاي كمّي و اوليه بشر پديدار شده است. براي مثال وقتي كسي گرسنه باشد برايش فقط ميزان غذا مهم است و نه نوع غذا. ولي درمرحله بعد ممكن است ديگر كميت بر كيفيت برتري نداشته باشد.

از زمانهاي گذشته همواره سنجش كيفيت با اشكال و روش هاي گوناگون وجود داشته است. انسانهاي باستاني وقتي ابزاري مي ساختند يا شكاري صيد مي كردند هنگام مبادله پاياپاي، در مقابل كالا يا شكار از طرف مقابل، جنسي را با شرايط معيني طلب مي كردند. به بياني لازم بود كالاي مورد مبادله داراي استاندارد معيني باشد. ولي پايه گذاري استانداردها از انقلاب صنعتي شروع شد.

استاندارد چيست؟

بر اساس يك تعريف ساده، وجود عدالت و تناسب بين آنچه كه مي دهيم و آنچه مي ستانيم، خود نوعي استاندارد است. اين تعريفي درست ولي ناقضِ مفهوم استاندارد است. در اين تعريف به صورت پنهاني به »مقدار« اشاره و بيش از هر چيز به »رضايت« طرفين معامله تاكيد مي شود.

استانداردي كه در مراحل بعد تجارت بشر به وجود آمد استاندارد مبدأ بود كه خود استانداردي از نوع »كيفيت« است. در مورد تخمين و تعيين كيفيت محصولاتي مانند خاويار ايران يا پوشاك ايتاليا ارزش و بهاي كالا را در كنار موقعيت و مبدأ ساخت آن كالا بيان مي كردند. اين روش يعني توجه به مبدأ كالا و تجارت بين المللي از جايگاه مهمي برخوردار است.

انواع ديگر استاندارد شامل استانداردهاي كارخانه اي، استاندارد ملي (مانند استاندارد ايران)، استاندارد منطقه اي (مانند استاندارد بازار مشترك اروپا) و استاندارد جهاني (كه از طرف سازمان جهاني به تصويب مي رسد) مي شود.

ISO چيست؟

ISO نام سازماني بين المللي است كه از كلمه يوناني »ISOS « به معناي »مساوي« مشتق شده است. ريشه اين پيشوند (ISO) در كلماتي مانند ISOMETRIC (هم اندازه و داراي ابعاد مساوي) و ISONOMY (تساوي قوانين، يا تساوي افراد در برابر قانون) وجود دارد. ارتباط منطقي بين دو كلمه »مساوي« و »استاندارد«، منجر به انتخاب نام ISO براي اين سازمان شده است.

سازمان جهاني استاندارد در سال1948 در ژنو تشكيل شد و در حال حاضر بيش از156 كشور (از جمله ايران) در آن عضو هستند.

علامت اختصاري سازمان بين المللي استانداردهاي جهاني در زبان انگليسي »ISO«، برگرفته از عبارت (International Organization for Standardization) است. امروزه در هر كشوري و با هر زباني اين سازمان را با نام ISO مي شناسند. كار اين سازمان تدوين استانداردهاي بين المللي است.

اين سازمان يك سازمان غير دولتي است كه مستقل از سازمان ملل فعاليت مي كند. همچنين اعضاي اين سازمان نمايندگان دولتها نيستند بلكه اعضاي سازمانها و موسسات استاندارد ملي هستند.

استفاده از استانداردهايي كه توسط ISO تهيه مي شود اختياري است و سازمان »ايزو« هيچگونه قدرتي در رابطه با اجرا و پياده كردن اين استانداردها ندارد. درصد خاصي از استانداردهاي اين سازمان كه بيشتر آنها در رابطه با بهداشت، ايمني و محيط زيست هستند در برخي از كشورها به عنوان بخشي از مقررات مورد استفاده قرار مي گيرند. اما آزاد بودن استفاده از علامت ISO مي تواند در ذهن افراد اين فكر غلط را القا كند كه اين سازمان در زمينه صدور گواهينامه نيز فعاليت دارد يا اين سازمان، سازماني را كه از اين علامت استفاده كرده تاييد مي كند يا اين سازمان نماينده مجاز سازمان »ISO« است. هيچ يك از فرضيات ياد شده درست نيست. همچنين نظارت بر اجراي استانداردها مطابق شرايط تعيين شده در حيطه وظايف سازمان ISO نيست.

ISO 9000 چيست؟

اولين استاندارد تدوين شده اين سازمان در سال1987 توسط كميته176 (TC176) به عنوان استاندارد سري9000 يا مديريت كيفيت شكل گرفت.

استاندارد ISO 9000 به كنترل فرايند توليد توجه مي كند. در واقع ISO 9000 استانداردي براي مديريت كيفيت است و نه مديريت محصول.

در مديريت كيفيت ديدگاه نويني بر مبناي اصول و معيارهاي پايه اي مديريت كيفيت شكل گرفته و معيارهايي تعيين شده است. اين معيارها در سري استانداردهاي ISO 9000:2000 به شكل موثري در نظر گرفته شده اند كه عبارتند از:‌ سازمان مشتري گرا، مديريت، مشاركت همكاران، تفكر فرايند گرا، تفكر سيستم گرايانه مديريت، بهبود مستمر، تصميم گيري مبتني بر موضوع و ارتباط با تامين كنندگان به منظور منافع متقابل.

در الگوي اجراي ISO 9000:2000 قوانيني به منظور تحقق اصول ياد شده در يك سازمان تدوين شده است.

مديريت كيفيت از چهار بخش يا ركن اصلي تشكيل شده است كه عبارتند از:

الف: طرح ريزي كيفيت Quality Planning

ب: تصمين كيفيت Quality Assurance

ج: كنترل كيفيت Quality Control

د: بهبود كيفيت Quality Improvement

استاندارد در ايران

اولين تشكيلات رسمي مربوط به استاندارد در ايران، در سال1304 هجري شمسي و بعد از تصويب قانون اوزان و مقياسها در ايران تاسيس شد، اما تا سال1331 اين موسسه فعاليت چندان مهمي انجام نداد. تا آنكه در سال1331 و با توجه به افزايش سطح مبادلات تجاري ايران با ساير كشورها و لزوم نظارت بر كيفيت كالاهاي صادراتي كشور، هسته اوليه موسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران در وزارت بازرگاني شكل گرفت و در سال1339 موسسه استاندارد ايران به عضويت سازمان استانداردهاي بين المللي (ISO) درآمد. از آن زمان تاكنون اين موسسه يكي از اعضاي فعال اين سازمان است. موسسه استاندارد ايران داراي127 كميته اصلي ايزو به عنوان عضو ثابت و111 كميته ديگر به عنوان عضو ناظر است، همچنين دبيرخانه بين المللي كميته هاي فني شوينده ها، كودهاي شيميايي و فراورده هاي بهداشتي و آرايشي سازمان بين المللي استاندارد نيز در ايران مستقر است.

موسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران علاوه بر عضويت در سازمان هاي استاندارد بين المللي، با كميسيون بين المللي الكترونيك (IEC) ، سازمان بين المللي اندازه شناسي قانوني (OIML) و انجمن جهاني سازمان تحقيقات صنعتي (WAITRO) نيز همكاري مي كند. اين موسسه تنها سازماني است كه مي تواند استانداردهاي فراورده هاي توليد شده در كشور را تاييد كرده و اجراي آن را با كسب موافقت شوراي عالي استاندارد اجباري كند.

همچنين اين سازمان براي تعيين استانداردهاي فراورده هاي توليد شده در كشور از آخرين دستاوردهاي علمي و صنعتي جهان استفاده مي كند.

اجراي استانداردهاي ملي در ايران باعث افزايش فروش داخلي، صادرات و به دنبال آن رشد بيشتر اقتصاد كشور مي شود و با تامين كردن ايمني و سلامت محصولات، صرفه جويي در وقت و هزينه ها و افزايش درآمد و رفاه عمومي را براي كشور به ارمغان مي آورد.

مزاياي استانداردهاي ايزو

سازگاري فناوري ها در سراسر دنيا زماني كامل مي شود كه تمامي توليدات و خدمات ارايه شده، برمبناي استانداردهاي بين المللي باشد.

اين هماهنگي، روز به روز در حال گسترش است و به همين خاطر خريداران محصولات بيشتري را پيش روي خود مي ببيند كه مي توانند براحتي آنها را با يكديگر مقايسه كرده و از بين آنها گزينه بهتر را انتخاب كنند. اين مسئله رقابت شديدتري را ميان توليدكنندگان پديد مي آورد كه در نهايت باعث ارتقاي كيفيت محصولات و پيشرفت جامعه جهاني خواهد شد. علاوه بر اين، استاندارد جهاني قوانيني را در زمينه هاي بهداشتي، ايمني و رعايت مسائل زيست محيطي براي دولتها تبيين مي كند.

تاثير استانداردهاي جهاني ISO را مي توان در آب، هوا يا خاك نيز مشاهده كرد. اين استانداردها حتي در زمينه تشعشعات راديواكتيو يا انتشار گازها در هوا هم فعاليت داشته و محيط زيست را براي زندگي بشر سالم نگه مي دارند. دامنه وسيع استاندارد: از سال1974 تاكنون، ايزو بيش از15 هزار استاندارد مختلف را منتشر كرده است. اين دامنه متشكل از حوزه هاي مختلفي (از كشاورزي تا كدگذاري ديجيتال سيگنالهاي صوتي و تصويري) است.

استانداردهاي ISO 14000 و ISO 9000 معروفترين استانداردهاي ISO هستند. در حال حاضر76 هزار كارخانه در149 كشور جهان، استانداردهاي ISO 14000 و ISO 9000 را رعايت مي كنند. استانداردهاي ISO 9000 شامل يك چهارچوب مرجع براي مديريت كيفيت است كه مراحل تهيه و توليد كالاها يا عرضه خدمات را ارزيابي مي كنند. استانداردهاي ISO 14000 ، نيز شامل قوانين مديريتي در ارتباط با محيط زيست است كه عملكرد كارخانه هاي توليدكننده را كنترل مي كند تا علاوه بر بالا بردن نتايج اقتصادي از فعاليت هاي توليدي، كارايي توليدكنندگان را نيز در حفظ بهتر محيط زيست افزايش دهند. بيشتر استانداردهاي ISO مخصوص توليد محصولات يا مواد خاصي است، اما استانداردهاي ISO 14000 و ISO 9000 هيچگونه محدوديتي ندارند و تمامي توليدات يا خدمات را شامل مي شوند. به طوري كه نام »استانداردهاي مديريت روابط عمومي« را بر آنها گذاشته اند.

به طور خلاصه ISO 9000 جزو خانواده استانداردهاي مديريت كيفيت است كه به تلاش براي بالابردن كيفيت محصولات توجه مي كند.

ISO 14000 جزو خانواده استانداردهاي مديريت محيط زيست است و بر طبق آن تشكيلاتي موظف است تا آثار زيان بار ناشي از فعاليت هاي توليد كنندگان بر محيط زيست را به حداقل برساند.

هم اكنون مجامع و گروههاي مختلفي با سازمان استانداردهاي ISO همكاري دارند. مهمترين همكاران ايزو، كميسيون بين المللي الكترونيك IEC و اتحاديه بين المللي ارتباط ITV هستند. اين دو سازمان در سوئيس و در شهر ژنو مشغول فعاليت هستند و اتحاد آنها توانسته است هماهنگي بيشتري را براي وضع استانداردهاي جديد ايجاد كند. سازمان ايزو از معدود سازمانهاي غيردولتي است كه در سازمان تجارت جهاني (WTO) حضور دارد و عضو ناظر اين سازمان است، اما با تقاضاهاي زيادي كه براي عضويت دايم آن در اين سازمان شده است، به نظر مي آيد بزودي آن را در جمع اعضاي ثابت سازمان تجارت جهاني ببينيم. حضور ايزو به عنوان عضو ثابت سازمان تجارت جهاني مي تواند در رفع موانع علمي و فني تجارت در دنيا موثر باشد.

منبع : نشريه نفت پارس