ارگونومي؛ «الف» تا «ي»

نویسنده: دكتر سيد مسعود سيدي، الهام سياوشي

ارگونومي يا همان مهندسي فاكتورهاي انساني دانشي است كاربردي، مركب از علوم پايه مختلف كه سعي دارد با طراحي كردن ابزارها، دستگاه‌ها، ماشين‌آلات و محيط كار تناسب مناسبي بين انسان از نظر شرايط (فيزيكي ـ روحي) و حتي توانايي‌هاي او و فضاي محيط كار و ماشين آلات و ... ايجاد كند .‏در اصل اين علم در نظر دارد به جاي هماهنگ سازي انسان با محيط، محيط را با انسان هماهنگ سازد. علم ارگونومي با هدف حداكثر كردن بهره‌وري با توجه به سلامتي، ايمني و رفاه انسان در محيط شكل گرفته است . ارگونومي با مطالعه قابليت‌ها و شرايط انسان، استرس‌هاي محيط كار، آشنايي كامل به نيروهاي استاتيك و ديناميك بدن انسان، احتياط، خستگي، آموزش و طراحي ابزارها به حمايت انسان در حين كار آمده است. با رعايت اصول ارگونومي فشار كار و خستگي‌هاي بي مورد كاهش مي‌يابد، در نتيجه كارايي نيز افزايش پيدا مي‌كند و در نهايت مي‌توان گفت با اجراي اين اصول، هم منافع كارگران و هم منافع كارفرمايان تأمين مي‌شود.علم ارگونومي يا همان مهندسي فاكتورهاي انساني به زواياي مختلف سلامت و بهداشت انسان مي‌پردازد و كارايي انسان را مورد بررسي قرار مي‌دهد .
جويس مريلين، رئيس مؤسسه جويس در سياتل آمريكا بر اين عقيده است كه اكنون ديگر اين باور عموميت يافته است كه شركت‌هايي كه بهره وري و كنترل كيفيت را مد نظر دارند، دخالت دادن ارگونومي را در برنامه‌هايشان به عنوان يك شم تجاري به‌كار مي‌گيرند؛ شركت‌هاي موفق برنامه ارگونومي را با ايمني، كنترل كيفيت و برنامه‌هاي توليدي جهت دستيابي به حداكثر سود تلفيق كرده‌اند.‏امروزه كمتر فعاليتي يافت مي‌شود كه عاري از هر گونه عامل تهديد كننده سلامتي باشد و بخش عمده‌اي از اين صدمات ناشي از كار مربوط به ناديده گرفتن اصول ارگونومي است. يكي از شايع‌ترين اين صدمات، صدمات استخواني- عضلاني در محيط كار هستند كه سبب ناتوان كردن فرد در انجام كارهاي روزمره مي‌شود و باعث افت كارايي، تقليل كيفيت محصول و افزايش غيبت‌هاي ناشي از اين صدمات جسمي مي‌شود و در بعضي مواقع سبب از كارافتادگي فرد و غرامت‌هاي دستمزد مي‌شود كه اين خود ضربه اي بر اقتصاد كشور وارد مي‌كند.‏قبول واژه ارگونومي در تاريخ 16 فوريه 1950 مورد تأييد قرار گرفت. حرفه عوامل انساني(ارگونومي) در دوران پس از جنگ زاده شد. انقلاب كامپيوتر سبب‎ ‎شد كه عوامل انساني مورد توجه عامه قرار گيرد. به نظر مي‌رسد كه بحث درباره تجهيزات‎ ‎كامپيوتري طراحي شده بر اساس اصول ارگونومي، نرم افزار‌هاي كاربر پسند و نقش عوامل‎ ‎انساني در دفاتر عملاً بخشي از مقاله‌هاي در كامپيوتر و انسان در هر روزنامه و‎ ‎مجله اي را تشكيل مي‌دهد. وسايل جديد كنترل، ارائه اطلاعات از طريق نمايشگر‎ ‎كامپيوتر و تأثير فن آوري نوين بر انسان، عرصه‌هايي هستند كه حرفه عوامل انساني‎ ‎در آن‌ها نقش دارد.‏

تعاريف ارگونومي

‏واژه ارگونومي از دو كلمه يوناني "ارگون" به معني كار و " نوموس" به معني قوانين و اصول تشكيل شده است و در لغت به معناي مطالعه قانون كار يا ارتباط بين كارگر و محيط كار تعريف شده است. علم ارگونومي يا همان مهندسي فاكتورهاي انساني مجموعه اي از علوم پايه مختلف از جمله فيزيولوژي روانشناسي، فيزيك و مكانيك، طراحي، جامعه شناختي و بسياري موارد ديگر است. اين علوم پايه در كنار يکديگر به طراحي بهتر سازمان در جهت بهره وري بيشتر كمك مي‌کنند. برخي از تعاريفي كه متخصصان و كارشناسان اين علم از ارگونومي كرده‌اند در ادامه ارائه شده‌اند.‏ارگونومي علم مطالعه انسان‌ها در حين انجام كار براي درك ارتباط پيچيده ميان افراد و جنبه‌هاي فيزيكي و روانشناختي محيط كار، نيازهاي شغلي و روش‌هاي كار است.‏انجمن بين‌المللي ارگونومي، ارگونومي را چنين تعريف مي‌كند:‏ارگونومي علمي است كه دانش حاصل از علوم انساني را با مشاغل، سيستم‌ها، محصولات و محيط زيست با توجه به توانايي‌هاي جسماني و رواني و محدوديتهاي انساني مرتبط مي‌سازد.‏ارگونومي علمي براي هماهنگ سازي كار و ابزارآلات با انسان براي بهره‌وري بيشتر سازمان و آسان شدن كار براي خود انسان و حمايت از وي در برابر خطرات و آسيب‌هاي احتمالي در محيط كار و در نهايت جلوگيري از به وجود آمدن هزينه‌هاي اضافي و در كمك به اقتصاد كشور شکل گرفته است (مؤلف).‏با اين تعاريف مي‌توان اين گونه نتيجه گرفت كه وجود يك محيط كار كه از اصول ارگونومي حداكثر استفاده را مي‌كند براي فرد ايجاد آرامش مي‌كند.‏

زمينه‌هاي علم ارگونومي ‏فيزيولوژي محيطي
در فيزيولوژي محيطي اثرات شرايط و عوامل محيطي از قبيل صدا، گرما، سرما، رطوبت، نور و ... از ابعاد مختلف فردي - اجتماعي و جسماني - رواني بر فيزيولوژي بدن انسان و عملكرد وي را در اين شرايط مورد مطالعه قرار مي‌دهد. هرگاه هر يك از اين عوامل ذكر شده از حد تحمل فيزيولوژيك انسان فراتر رود به عنوان عامل محيطي زيان بار كه تنش‌زا است مطرح مي‌شود كه باعث بروز آسيب‌ها و اختلالاتي در افراد مي‌شود. وجود شرايط نامطلوب وضعيت، بر روي فرد آثار گفته شده زير را به همراه خواهد شد:‏حرارت و رطوبت بيش از حد مي‌تواند منجر به كاهش توان كاري فرد شود.‏سروصداي بيش از حد مي‌تواند باعث كاهش قابليت شناسائي عيوب و انجام نامطلوب وظايف شود و در بعضي موارد منجر به از بين رفتن تمركز حواس افراد و در نتيجه بي دقتي فرد در انجام كار مي‌شود، علاوه بر اين‌ از نظر پزشكي نيزمي‌تواند باعث افت شنوايي مي‌شود.‏محدوده تشديد براي بدن انسان در مواجهه با ارتعاش، فركانس 4 تا 8 هرتز است. مواجهه بلند مدت ارتعاش در چنين فركانس‌هايي مي‌تواند باعث به‌ وجود آمدن اثرات منفي مختلفي بر روي سلامتي انسان شود .‏

‏فيزيولوژي كار

‏فيزيولوژي كار شاخه‌اي از فيزيولوژي انسان است و اعمال عملكرد بافت‌ها و اندام‌ها را در هنگام كار مورد بررسي قرار مي‌دهد.‏وظيفه فيزيولوژي كار در اينجا اين است كه ميزان سختي كار را اندازه گيرد و آن را با توانايي‌ها و قدرت فرد متناسب سازد. اين مسأله خود باعث مي‌شود كه استرس‌ها و تنش‌هاي مختلف كه فرد را تهديد مي‌كند كاهش يابند. در اين محيط ( فيزيولوژي كار ) توان هوازي مورد نياز مشاغل مختلف مورد بررسي قرار مي‌گيرد مثلاً دريافته اند كه انجام فعاليت‌هاي خيلي سنگين به بيشتر از 5/2 ليتر اكسيژن در هر دقيقه نياز خواهد داشت، در اين مرحله از مطالعات ضربان قلب، فشار خون و اسيدلاكتيك نيز مورد بررسي و اندازه گيري قرار مي‌گيرد.‏

آنتروپومتري يا تن سنجي

آنتروپومتري از دو كلمه يوناني "آنتروپوس" به معني انسان و "مترين" به معناي اندازه‌گيري و سنجش گرفته شده است.‏آنتروپومتري علم سنجش ابعاد بدن انسان است .اين علم در طراحي ايستگاه‌هاي كار و فراهم آوردن اطلاعات اوليه كمك مي‌كند . آنتروپومتري به دو صورت استاتيك يا ساختاري و ديناميك يا كاربردي مورد بررسي قرار مي‌گيرد. ‏در آنتروپومتري استاتيك، اندازه اندام‌هاي مختلف بدن در شرايط ثابت و بدون حركت مورد بررسي قرار مي‌گيرد و در آنتروپومتري ديناميك، دامنه حركت اندام‌ها و چگونگي حركات نيز مورد بررسي قرار مي‌گيرد.‏
بيومكانيك

بيومكانيك علمي است كه ويژگي‌هاي مكانيكي اندام‌هاي بدن انسان را مورد بررسي قرار مي‌دهد و در هنگام انجام حركات گوناگون ساختمان‌ها و سيستم آناتوميك بدن انسان را تجزيه و تحليل مي‌كند . بدن انسان به عنوان يك سيستم اهرمي به دسته‌هاي زير تقسيم مي‌شود:‏

اهرم‌هاي كلاس يك

‏اهرم هايي كه تكيه گاه ( مفاصل ) بين بار ( نيروي خارجي ) و نيرو ( نيروي توليدي توسط ماهيچه‌ها ) قرار دارد، مانند سيستم اهرمي مهره اطلسي گردن .‏

اهرم كلاس دو

‏اهرم هايي كه تكيه گاه در يك انتها و نيرو در انتهاي ديگر قرار دارد، مانند سيستم اهرمي مفصل انگشت شست پا در هنگام بلند كردن بدن به كمك ماهيچه دوقلو ( حركت اسكات ).

‏اهرم‌ها كلاس سه

‏اهرم‌هايي كه در يك انتها و بار در انتهاي ديگر قرار دارد و نيروي كه ممكن است در هر نقطه‌ايي بين تكيه گاه و بار اعمال شود، مانند سيستم اهرمي مفصل آرنج هنگام نگه داشتن يك وزنه.‏‏

پست كار

پست كار محلي است كه در آن يك شخص يا گروهي از افراد، وظايفي را براي يك دوره زماني نسبتاً طولاني انجام مي‌دهند .‏طراحي ارگونوميك محل كار، با در نظر گرفتن جنبه رواني و فيزيكي باعث افزايش رضايت شغلي كاركنان و كاهش حوادث احتمالي در حين كار مي‌شود . محيط كارمطلوب محيط كاري است كه سطح بهداشت و سلامتي كارمندان را چه از نظر فيزيكي و چه از لحاظ رواني ارتقاء دهد .براي طراحي يك محيط كار مطلوب لازم است به ابعاد فيزيكي كارگران و كارمندان توجه كرد.

‏جنبه‌هاي اقتصادي ارگونومي

‏از ديدگاه اقتصاد، علم ارگونومي در صورت پياده شدن در تمام سازمان‌ها باعث ايجاد بهره‌وري، افزايش توليد، كارايي بيشتر و جلوگيري از غيبت‌ها و خستگي در كار مي‌شود و در نتيجه سبب افزايش درآمد ملي كشورها مي‌شود .كارمندي را در نظر بگيريد كه روزانه 8 ساعت كار مي‌كند و بنا به حرفه خود تمام اين مدت را پشت ميز مي‌نشيند و با كامپيوتر كار مي‌كند. پس از گذشت 2 ساعت مهره‌هاي گردن به خصوص دومين مهره گردن بسيار دردناك شده به طوري كه فرد به سختي و با درد سوزناك مي‌تواند گردن خود را به عقب هدايت كند. اين درد باعث مي‌شود كه فرد تا مدتي دست كار بردارد و هر بار كه به ادامه كار خود مي‌پردازد دقتش در كار كمتر شود و براي او ايجاد خستگي كند ولي اگر ميز كامپيوتر، صندلي فرد كه از آنها در حين كار استفاده مي‌كند از اصول اين علم پيروي كند مي‌توان گفت از خستگي فرد كاسته مي‌شود و كارايي وي بالا مي‌رود يا حتي اگر فرد پس از مدتي كار كردن از پشت ميز بلند شود و كمي حركات ورزشي انجام دهد كار کردن آسان‌تر خواهد بود و از خستگي وي مي‌كاهد.‏اگر همين مسئله را براي مدير كارخانه يا سازمان كه وجود وي در سر كار ضروري است در نظر بگيريم اين وضعيت بحراني‌تر مي‌شود.

فرض كنيم اين فرد بعد از گذشت مدتي كار بدون استفاده از ساز و كارهاي اين علم در محل كار خود دچار صدماتي شده و مجبور به استراحت در خانه شود شايد نتوان گفت كه كارخانه در اين زمان فلج مي‌شود اما مثل قبل كارايي نخواهد داشت اما اگر اين مديريت سازمان فني و حرفه اي يا سرپرست در كارخانه‌اي كه بر اساس اصول علم ارگونومي كه در تمام زوايا پياده شده كار مي‌كرد قادر بود با كارايي و بازده بيشتر كار خود را بدون احساس خستگي انجام دهد .علم ارگونومي ثابت كرده كه مي‌توان كار را با فشار كمتري انجام داد به عبارتي از فشارهاي بي مورد كاست و كارايي را بالاتر برد .بهينه سازي محيط كار خود در سرعت بخشيدن و صرفه جويي در مصرف انرژي بي مورد كمك مي‌كند كه همه اين در داشتن اقتصادي بهتر به كشورها كمك مي‌كند.

‏استفاده بهينه از اصول ارگونومي در كاهش هزينه‌هاي در حين كار كمك بسياري مي‌كند از جمله هزينه‌هاي ناشي از غرامت يا از كار افتادگي را كاهش مي‌دهد. وجود اين هزينه‌هاي تحميلي بر كشور علاوه بر كاهش كارايي باعث افزايش بيكاري مي‌شود.

‏‏جنبه‌هاي بهداشتي ارگونومي

‏در محيط‌هاي كار به علت وجود عوامل مخاطره آميز گوناگون امكان بروز بيماري‌هاي شغلي امري معمول است . در بين عوارضي كه سلامت افراد شاغل را بيشتر تهديد مي‌كند عوارض اسكلتي عضلاني محسوس‌تر است.از ديدگاه ارگونومي جابجايي بار به صورت دستي از طريق6 فعاليت صنعتي انجام مي‌شود :بلند كردن، پائين آوردن، هل دادن، كشيدن، حمل كردن، نگه داشتن جابجايي بار به صورت دستي به صورت كوتاه مدت و چه در بلند مدت امكان صدمه زدن به انسان را همراه دارد.

در کل دو حالت متمايز براي بلند كردن بار به صورت دستي ممكن است:

حالت اسكات

حالتي كه طي آن ستون فقرات كاملاً به صورت كشيده و مستقيم نگه داشته مي‌شود، زانوها خم شده و بار با دست‌ها به صورت محكم گرفته شده و با نيروي عضلات پا بار به طرف بالا هدايت مي‌شود. در اين حالت نيروي وارده بر ستون فقرات در حد قابل ملاحظه‌اي كنترل مي‌شود.

حالت استوپ

حالتي كه طي آن ستون فقرات خم شده و پاها مستقيم هستند . در واقع بلند كردن بار به اين روش باعث مي‌شود كه نيروهاي زيادي بر ديسك‌هاي بين مهره اي اعمال شوند اين حالت در مقايسه با حالت اول غير ايمن است .‏

نتيجه گيري و پيشنهادات

با نگاهي گذرا به علم ارگونومي مي توان دريافت كه اين علم تمام تلاش خود را در حمايت از انسان و براي پيشگيري از هر گونه صدمه به افراد مختلف در حين انجام كار مي‌كند.با شناخت هر چه بيشتر اين علم به مديران سازمان، آشنا ساختن كارمندان و كاركنان با اين علم و بهره‌وري هر چه بيشتر از اين علم در محيط كار مي‌توان سازمان را بيش از پيش هم از نظر بهداشتي و هم از نظر اقتصادي كاراتر كرد.

مسئولان بهتر است در استخدام افراد براي حرفه‌هاي مختلف ويژگي‌هاي جسمي و روحي آنها را به طور کامل در نظر داشته باشند و همچنين بايد قبل از استخدام و حتي در طول مدت كار افراد، يك سري معاينات را انجام دهند. اين گونه معاينات بايد جنبه اجباري داشته باشند تا بتوان از آسيب‌هاي در حين كار جلوگيري كرد يا حتي از بيشتر شدن گستره اين آسيب‌ها و بحراني شدن آنها جلوگيري كرد. مديران و سرپرستان بهتر است هرچند وقت يك بار به تجزيه و تحليل حوادث شغلي، علل آنها و زيان‌هاي وارده به سازمان بپردازند و تمام سعي خود را براي از بين بردن و حداقل كردن چنين حوادثي به كار گيرند.

براي آشنايي تمام كاركنان سازمان بهتر است در زمان‌هاي مختلف شعارهاي ارگونومي را در بورد سازمان نصب كرده تا افراد با خواندن يا ديدن آنها متوجه عملكرد خود شده و اين شعارها را در زندگي خود پياده كنند. ‏وجود كارشناسان بهداشت در هر سازمان باعث نزديك شدن افراد سازمان با آنها شده و اين نشانه مهم جلوه دادن سلامتي كاركنان بران مديران و مسئولان است كه اين امر خود علاوه بر مسايل بهداشت جسمي باعث مي‌شود تا كاركنان از نظر روحي نيز قوي تر شده و به سلامتي‌خود توجه بيشتري داشته باشند.

منابع:

‏‏-‏‎ ‎طاهري، شهنام. 1376 ، کارسنجي و روش سنجي،‎ ‎تهران: آروين‎ ‎‏-‏‎ ‎فروزانفر - بهزاد - 1374 - ارگونومي چيست؟ مجله صنعت و ايمني 46‏‎ ‎‏-‏‎ ‎پيام ارگونومي - نشريه داخلي انجمن ارگونومي و مهندسي عوامل انساني ايران -1380 شماره 1 ‏‎ ‎‏-‏‎ ‎محمد رضا برزگر لامعي - ارگونومي‏‎ ‎‏-‏‎ ‎مهندس رجب رشيدي - ارگونومي - صنعت و ايمني 46 -1374‏‎- ‎‏ فيزنت، استيفن. 1375 ، انسان ، آنتروپومتري‏‎ ‎، ارگونومي‎ ‎و طراحي. ترجمه عليرضا چوبينه و‎ ‎ديگران. تهران: مركز‏‎.‎‎ ‎‏-‏‎ ‎فقيه، نظام الدين. 1377. شيوه هاي عملي ارتقاء بهره وري نيروي انساني ، بخش‏‎ ‎‏ ارگونومي در طراحي و مديريت محيط‎ ‎‏ کار ،تهران: مركز آموزش مديريت دولتي‎ ‎‏-‏‎ ‎کارزا جدي وند - رضا - 1381 -ارگونومي و کاربرد آن - نشريه روش شماره 74‏
‏*‏‎ W.H.O.1978. A Training Guige for Community Health Workers in Occupational Health. New York: Wiley‏**‏‎ Hunchinson and Dale. New Horizons for Human Factors in Design. Mc Graw-Hill‎‏***‏‎ Galer. I. : Hand book of Ergonomics , McGrawhill, 1985‎‏ ‏