نوبتكاري و مشكلات كاركنان

محمد ازمل و روح‌الله كلهر: دانشجويان كارشناسي ارشد مديريت خدمات بهداشتي – درماني در دانشگاه علوم پزشكي ايران

چكيده
در ابتداي سده 19 تکنولوژي پروژه هاي توليد به گونه چشمگيري براي ارضاي نياز هاي جامعه معاصر پيشرفت کرده است. اين پديده باعث تکامل روشهاي استفاده اثربخش از منابع و نيروي انساني موجود شده است. برخي کشورهاي صنعتي، نظام نوبتکاري را به عنوان رويکردي براي حداکثر بهر وري از منابع انساني و تضمين استمرار فعاليت صنايع و کارخانه ها اتخاذ كردند. در نتيجه جمعيت نوبتکار به گونه پيوسته اي رشد کرده و اين رشد اکنون سريع تر از گذشته دنبال مي شود. از سال 2004، يک پنجم نيروي کار دنيا به صورت شيفتي کار مي کنند(4002,Suzuki). در اين مقاله برخي اطلاعات جديد درباره پيامد هاي مخرب نوبتکاري و راهکارهايي را به منظور دستيابي به نوبتکاري مطلوب شرح مي دهد. بديهي است بهينه سازي نوبتکاري خطرهاي سلامتي شغلي را در ميان نوبتکاران به حداقل رسانده و عملکرد را حداکثر و در ضمن بهره وري سازماني نيز افزايش مي دهد.
مقدمه

انواع مختلف نوبتکاري شامل شيفت‌هاي ثابت كه فرد به طور معمول در يک شيفت کار مي کند (مثلا شبکار)، شيفت در گردش که فرد در شيفت هاي مختلف کار مي کند و ساعت کاري برنامه ريزي نشده است . و شيفت‌هاي گوش به زنگ (llaC-nO) نوع ويژه‌اي از نوبتکاري است - که در موارد اورژانسي گروه ويژه‌اي از کارکنان براي انجام وظايف خود فراخوانده مي شوند - مي شود. اما پراستفاده‌ترين نظام شيفتي نظامي است که توليد يا خدمت در شيفت هاي 8 ساعته تنظيم مي شود و به شيفت هاي: صبح، عصر و شب مشهور مي باشند. اما اصطلاح نوبتکاري وقتي استفاده مي شود که کاري در يک دوره کاري روز زمانبندي مي‌شود، يا وقتي بيشتر ساعتهاي کاري خارج از روز هاي معمول هفته، نظير: عصر، شب يا شيفت هاي آخر هفته اتفاق مي‌افتد(Kumar,2001) (همايونفر، 1381).
مشكلات نوبتكاري

بخش بزرگي از زندگي افراد در محل کار مي گذرد. مطالعات نشان داده است که فقط 10 درصد افراد از نوبتکاري لذت مي برند و بقيه به گونه‌اي با آن مي سازند و گاهي راهي جز آن ندارند. مطالعات گوناگون مشکلات نوبتکاري را مربوط به 3 عامل مي دانند (نمودار 1).عوامل سيرکادين (Circadian): مثل: سن، نوع کار، نوع گردش شغلي، سلامت فيزيکي، رواني و نوع شخصيت، عوامل خواب: مثل نياز به خواب، بهداشت خواب و امكان خواب در شيفت، عوامل اجتماعي- رواني- خانوادگي: مثل بچه‌داري و حمايت اجتماعي. همه اين عوامل با هم در تعامل بوده، تاثير چشمگيري روي تحمل افراد به پذيرش نوبت کاري دارد. شدت مشکلات باليني در افراد مختلف متفاوت است. در حالي که برخي افراد نوبت کاري را بهتر تحمل مي کنند، براي سايرين قابل تحمل نيست. بر اساس شدت شکايتهاي باليني، نوبتکاران را به سه دسته : تحمل خوب (بدون شکايت يا مشکلات خفيف باليني)، تحمل پايين(همراه با شکايت باليني) و تحمل خيلي پايين( مشکلات باليني شديد) طبقه بندي مي کنند. عدم تحمل نوبتکاري با شکايتها و مشکلات متعددي همراه است: اختلالات خواب، خستگي، تغيير رفتاري، مشکلات گوارشي و مصرف مستمر قرصهاي خواب آور(Kumar,2001). افراد مسن تمايل کمتري به شيفت هاي چرخشي و آخر هفته دارند. برخي باور دارند بالا رفتن سن با کاهش تحمل نوبتکاري همراه است. سن بحراني 40 تا 50 سال است (Suzuki,2004).

ريتم سيرکادين

انسانها از نظر زيست شناسي گونه‌اي روز مدار شناخته شده اند که در طول ساعتهاي نور روزانه، عملکرد بهتري داشته، در طول شب راحت تر مي خوابند. در بدن ساعتهايي وجود دارند که دماي بدن، سيستم گوارش، عملکرد کليه، فشار خون و ترشحات هورموني را تنظيم مي‌کنند. چرخه دمايي بدن، ميزان متابوليسم کلي را منعکس مي سازد. همان گونه که دماي بدن پايين مي آيد، بدن سست شده احساس خواب به فرد دست مي دهد. در فردي که براي مثال روز کار است دماي بدن پيش از برخاستن از خواب شروع به بالا رفتن مي کند. دما طبق عملکرد روزانه، ساعت 9 شب به اوج خود مي رسد. در ساعتهاي خواب، فشار خون افت مي کند، ضربان قلب و ميزان تنفس پايين آمده، بدن منابع‌اش را به ترميم و حفظ و نگهداري سوق مي دهد. برنامه طبيعي فعاليت روزانه با چرخه دماي بدن هماهنگ است. اما وقتي شب کاريم اين برنامه از حالت عادي خود خارج مي شود. اين ساعت بدن قابل انطباق است، اما کار کردن در زمان هاي گوناگون بدون الگوي منظم پيش بيني شده اين انطباق، امکان پذير نيست و باعث اختلال در فعاليتهاي متابوليکي و رفتاري انسان مي شود. (www. venderbilt.edu).
پيامدهاي نوبتکاري

1. مشکلات مربوط به خواب: پيامدهاي مربوط به خواب شامل اختلالات خواب، بيخوابي، آشفتگي خواب و تاثير روي کميت و کيفيت خواب است. زمانبندي خواب نگراني عمده در زندگي نوبتکاران به ويژه شبکاران است. اين افراد اغلب از اختلالات خواب رنج مي برند که به دليل اشکال در چرخه خواب و بيداريشان است. به علاوه علت اصلي بيخوابي در کارکنان نوبتکار مربوط به تغيير ريتم سيرکادين است. بررسيها نشان مي دهند که حدود 62 درصد افراد نوبتکار از اختلال خواب رنج مي برند و بيخوابي از شايع ترين شکايتهاي افراد نوبتکار است. افراد بالغ به طور متوسط7 تا 5/7 ساعت در شبانه روز به خواب احتياج دارند. مدت خواب پس از شيفت شب 15 تا 20 درصد کاهش مي‌يابد و از طرفي تقريبا نيمي از افراد شبکار در خواب رفتن يا ادامه خواب دچار مشکل مي شوند . بنابراين نوبتکاري هم روي مدت و هم روي کيفيت خواب تاثير مي‌گذارد. مسئله ديگر مربوط به مختل شدن خواب روزانه افراد شبکار، ناشي از عوامل محيطي به ويژه سر و صداي محيط است. عادت به چرت زدن، مشکل ديگر افراد نوبتکار است که اين مسئله نيز حاکي از ناکافي بودن ميزان خواب است. به طور کلي تحقيقات نشان مي دهد که افراد نوبتکار، نسبت به کارگران روزکار به طور متوسط در هر هفته 5 تا 7 ساعت کسري خواب دارند. بنابراين از آن جا که سيستم عصبي مرکزي حساس ترين عضو نسبت به محروميت از خواب مي باشد و خواب براي تجديد قوا لازم است محروميت از خواب در افراد شبکار مي تواند روي ايمني، سلامتي و در نتيجه کارايي افراد تاثير مهمي داشته باشد که پيامد هاي آن غير از افراد نوبتکار متوجه کل جامعه مي شود (دادور، 1383).

2. مشکلات روحي رواني: پيامد هاي روحي و رواني تحريک پذيري، افسردگي، استرس و اختلال در روابط اجتماعي از جمله پديده هاي روحي و رواني ناشي از تداخل شيفت کاري با زندگي اجتماعي و خانوادگي و همچنين سبب محروميت از خواب در افراد نوبتکار مي شود. شيفت کاري مي تواند بر روي زندگي خانوادگي افراد اثر منفي داشته باشد و زندگي اجتماعي وي را مختل سازد، به ويژه وقتي برنامه شيفت کاري به گونه‌اي باشد که فرد در اواخر بعد از ظهر و شب از خانه دور باشد . مطالعات مختلف نشان مي دهند که ميزان اختلالات زناشويي و طلاق در افراد نوبتکار بيشتر است.
3. مشکلات باليني

الف- مشکلات قلبي و عروقي: بررسي‌ها نشان مي‌دهند که بيماريهاي قلبي و عروقي و حملات قلبي در ميان افراد نوبتکار نسبت به افراد روز کار بيشتر ديده مي شود . بيماريهاي قلبي و عروقي در افراد نوبتکار فقط در افراد مربوط به عادت غذايي نا مناسب نيست بلکه کمبود خواب ، افزايش استرس ( در اثر شيفت از روز به شب ، ساعت کار طولاني، بار کاري بالا و برنامه هاي کاري غير منظم )، افزايش فشار خون، استعمال سيگار و کاهش فعاليت‌هاي فيزيکي بدن نيز مي تواند به بيماري‌هاي قلبي و عروقي کمک كند.

ب- مشکلات گوارشي : تحقيقات نشان مي دهدکه اختلالات گوارشي در ميان افراد نوبتکار شايع بوده، علت آن پيروي عمل هضم از ريتم سيرکادين است. نوبتکاري مي تواند با الگوهاي منظم غذا خوردن و هضم غذا، در اثر تغيير زمان کار و زمان خواب تداخل كند که منجربه تهوع، زخمهاي گوارشي، يبوست، کوليت و غيره مي‌شود (دادور، 1383) .

4. مشکلات غير باليني

الف- عملکرد: کاهش عملکرد يکي از اثرهاي مخرب نوبتکاري است که در صنايع و کارخانه ها متغير هاي عملکرد بسيار مهم هستند، زيرا به ايمني و بهره‌وري وابسته اند. ناتواني کارکنان براي سازگاري با برنامه نوبتکاري مي‌تواند منجر به از دست رفتن بهزيستي رواني و جسمي شده، پيامد هاي عملکرد و ايمني نامطلوبي را ايجاد كند. مطالعات انجام شده در آزمايشگاه هاي مختلف نشان مي دهد که عملکرد در طول ساعتهاي شب دچار اختلال مي شود. مطالعات متعدد ديگري اثر ريتم سيرکادين را در متغير هاي عملکرد نشان داده اند. با اين حال ويِژگي ريتم سيرکادين در عملکرد به ماهيت وظيفه نيز مربوط است. طبق نظر محققان، بيکاري با کاهش زمان واکنش و حسابگري ذهني ضعيف همراه است. در نوبتکاران، محروميت از خواب و عدم انطباق با ريتم هاي زيستي منجر به آسيب عملکرد فيزيکي مي شود. عاملي که بيشترين دخالت در تجربه اشتباههاي دارويي در پرستاران دارد، شيفت‌هاي کاري نامنظم و شبکاري است (Kumar,2001).

ب- حوادث شغلي: نوبتکاران تطابق نيافته، مي توانند به گونه‌هاي مختلف عامل خطر براي خود و سايرين باشند. نخستين عامل، خواب آلودگي زمان کاراست. خواب آلودگي هنگام کار ممکن است باعث بي‌توجهي به علايم هشدار دهنده و يا بروز واکنش نا مناسب در برابر هشدار دريافت شده شود. مطالعات متعددي نشان داده اند که حوادث و صدمات به محروميت و برهم خوردن خواب در نوبتکاران منجر مي شود. ميزان حوادث جدي به طور عمده در شيفت شب اتفاق مي افتد. اين آسيبها به علت تطابق ناکافي ريتم سيرکادين ، کمبود خواب و عوامل اجتماعي است. به نظر مي رسد بيشتر حوادث شغلي در ساعتهاي اوليه بامداد، به علت خستگي و خواب آلودگي رخ داده‌اند ( جدول 1) . حوادث شغلي در زمان تعويض نوبتكاري نيز گزارش شده است.
نوبتکاري و شخصيت

باور بر اين است که جمعيت انساني را مي توان بر اساس اوج دماي بدنشان به دو گروه چکاوکان صبح ( Morning Larks) و جغدان شب (Night Owls) تقسيم کرد. جغدان شب تقريبا بعد از نيمه شب به خواب مي روند، در حالي که چکاوکان صبح يا افراد سحر خيز حدود ساعت 22 يا حتي زودتر مي خوابند. در عوض اين افراد در طول روز علايم خستگي را زودتر حس مي کنند در حالي که جغدان هنوز راه درازي درپيش دارند. اين شخصيت‌ها در تحمل نوبتکاري متفاوتند. جغدان به نظر مي رسد مشکلات کمتري در سازش با شبکاري دارند. افراد مسن و چکاوکان سازش کمتري با نوبتکاري دارند (مجيديان، 1379). مديريت شيفت

نوبتكاري اثرهاي حاد و مزمني روي انسان دارد، بنابراين بهينه سازي نوبتكاري ضروري است. آيا امکان رها کردن فعاليت نوبتکاري وجود دارد؟

پس اين پرسش باقي مي ماند كه: چگونه مي توان عدم انطباق ريتم سيرکادين را به حداقل رساند ؟

1. نظام شيفتي: شبكاري صرف با ساعتهاي بالا يا نظام تركيبي دو شيفته يا سه شيفته، بدترين نوع نظام شيفتي است. آيا امکان دارد تا از اثرهاي مخرب شيفت‌هاي شب راحت شويم؟ نخستين مطلبي که به ذهن مي آيد سرعت گردش شيفت است كه نظام گردش شيفتي سريع، مطلوبيت بيشتري داشته، در كاهش محروميت خواب كمك مي كند، اما حوادث شغلي را كم نمي كند.

2. جهت گردش شيفتي: جهت گردش شيفتي مي توان رو به جلو يا در جهت حرکت ساعت، يعني براساس سيستم تاخيري و رو به عقب يا خلاف جهت ساعت يعني براساس سيستم افزايشي باشد. گردش به سمت جلو براي نوبتكاران مناسب تر است و آن را بهتر تحمل مي‌کنند و منجر به بهبود بهره وري، رفاه، كيفيت خواب و نيز كاهش مشكلات جسمي اجتماعي و رواني مي شود. برخي نويسندگان تاثير چرت آگاهانه را روي عملکرد و کيفيت خواب مطالعه کرده اند. اين چرت 20تا40 دقيقه اي براي کيفيت خواب، عملکرد و بهبود خلق و خو مفيد است. در برخي فرهنگ ها، نظير ژاپن اين چرت زدن ها در طول شبکاري رسميت دارد. در برخي کشورهاي اروپايي حتي چرت زدن در شيفت عصر نيز مجاز است. برخي مطالعه‌ها نشان داده اند، نور مناسب مي تواند عدم انطباق ريتم سيرکادين را از بين ببرد. دانشمندان ناسا از تکنولوژي نور درخشان (Bright Light ) در محل کار خود سود مي‌برند.در پايان دو الگو (الگوهاي 2و 3) بر‌اساس اصول سرعت و جهت گردش شيفت، با رعايت نظم شيفت براي نوبتکاري دو شيفته و سه شيفته ارايه مي کنيم. بديهي است اين الگوها در صورت داشتن منابع لازم مي توانند سودمند باشند.
نتيجه گيري

بر اساس مطالعات انجام شده، توصيه شده که در هر کارگاه (محل کار) که نوبتکاري اجباري است كلينيك درمان بيماريهاي مزمن بايستي وجود داشته باشد. کارکنان آموزش ديده بايستي در اين کلينيک، به صورت متناوب (ساليانه) وضعيت ساعت زيستي ( انطباق يا عدم انطباق) هر نوبتکار را پايش كنند و در صورت کشف هر گونه عدم انطباق ريتمي انتقال وي از نوبتکاري به روزكاري براي دست‌كم يک سال براي مديران و کارفرمايان، توصيه شده است. اين کار از اثرهاي احتمالي بيماري نوبتکاران جلوگيري مي کند. همچنين پيشنهاد مي‌كنيم كه ضمن سنجش تحمل افراد به شيفت هاي در گردش، سطح اضطراب و وضعيت سلامت رواني آنها موشکافي شود. اختلالات خواب و بيداري متغير مهم ديگري است که نمي توان به سادگي از آن چشم پوشي کرد. درحاليکه تعيين تحمل نوبتکاري به علاوه درمان بيماريهاي مزمن را بايستي در مورد کساني که از نوبتکاري به روزکاري منتقل مي شوند، پيگيري کرد.در اينجا ما الگويي (مدل 1) براي بهينه سازي نوبتکاري پيشنهاد مي کنيم: در اين الگو بيشتر متغيرهايي که فکر مي‌شد در مديريت اثربخش نوبتکاري موثر باشند در نظر گرفته شده است. همه اين معيارها براي توانمندسازي نوبتکاران براي رويارويي با خطرهاي بهداشت حرفه اي و ارتقاي بهره‌وري است. اين امر بهره وري سازمانهايي را که آنها در آن کار مي کنند، بالا مي برد.

منابع:
1. Suzuki, kenshu et al. 2004 mental health status, shift work, and occupational accidents among hospital nurses in Japan. Occupational Health. Pp.448-454.
2. پوردهقان، مريم و همکاران: شدت فشار شغلي پرستاران و فشار خون در هنگام نوبتکاري، انديشه و رفتار، سال يازدهم. شماره 88. 1381.
3. Kumar, atanu et al. 2001 Shift Work : Consequences and Management. Current Science . vol 1, 10.
4. همايونفر، فرزاد: بررسي رابطه نوبتکاري بر عملکرد پرستاران ، پايان نامه کارشناسي ارشد دانشگاه علوم پزشکي ايران:1381.
5- Kennel, Jim et al. the night shift, working when much of the world asleep. Available at: www.venderbilt.edu.
6. دادور، عبداله: نوبتکاري، پيام ايمني، سال سوم، شماره9. ص46-52 :1383.
7. مجيديان، محمدعلي: نوبتکاري از ديدگاه ارگونومي و بيوريتمولوژي. روش. سال هشتم. شماره 50. صص37-39 : 1379.